भूमिका

नवी मुंबई शहर वसविण्यासाठी येथील स्थानिकांच्या जमिनी सिडकोने हिसकावून घेतल्या त्यास आज २०२४ साली सुमारे पन्नास वर्षे होत आली. मात्र ह्या पाच दशकांच्या प्रदीर्घ कालावधीत नवी मुंबई प्रकल्पग्रस्तांना ह्या प्रकल्पामुळे कोणकोणत्या आपत्तींना, हाल-अपेष्टांना, व मानसिक आघातांना सामोरे जावे लागले ह्याची सरकारदरबारी पुसटशी देखील नोंद घेतलेली कुठे आढळत नाही. नवी मुंबईच्या गैर-सरकारी इतिहासातदेखील पोटभरू खाजगी संशोधक व अभ्यासकांनी प्रकल्पग्रस्तांचा काहीएक दृष्टिकोन असू शकतो ह्याचे जरादेखील भान ठेवल्याचे दिसत नाही. प्रकल्पग्रस्तांच्या जमिनींचे भूखंड लाटून त्यांवर आलिशान कार्यालये थाटलेल्या प्रस्थापित प्रसारमाध्यमांच्या एका गटाने तर नवी मुंबईतील प्रकल्पग्रस्त समाजाला नेहमीच कृतघ्न ठरविले आहे. त्यामुळे नवी मुंबईतील प्रकल्पग्रस्त म्हणजे सिडकोच्या जीवावर मजा मारणारे ऐदी लोक असा एक फार गोड गैरसमज अगदी पद्धतशीरपणे निर्माण केला गेला आणि त्यास सातत्याने खतपाणी घालण्यात आले आहे. अशा परिस्थितीत नवी मुंबईच्या इतिहासातील भूसंपादनाच्या काळ्याकुट्ट अध्यायास उजेडात आणून येथील प्रकल्पग्रस्तांच्या जीवनाची दारुण सत्यस्थिती जगासमोर मांडण्यासाठी आपल्याकडे एकच - पण अतिशय प्रभावी - साधन उरते, ते म्हणजे : प्रकल्पग्रस्तांची आत्मकथने!

​

१९७५ च्या सुमारास स्थानिकांच्या विरोधास न जुमानता त्यांच्या जमिनी सिडकोने कवडीमोलाने (तत्कालीन बाजारभावाच्या १०% पेक्षाही कमी किमतीस) नवी मुंबई शहरासाठी संपादित केल्या. मात्र सिडकोने संपादित केलेल्या ह्या जमिनी काही माळराने किंवा वरकस नापीक जमिनी नव्हत्या तर खरीप हंगामात भात आणि रब्बी हंगामात तिळापासुन वालापर्यंतची सर्व द्विदल धान्ये भरभरून पिकविणाऱ्या कसदार शेत जमिनी होत्या. स्थानिकांच्या अगणित पिढ्यांचे पालन-पोषण करणाऱ्या ह्या सुजलाम सुफलाम शेत जमिनीत मुरुमाचे डंपरच्या डंपर ओतून आमच्या काळ्या आईला जिवंत गाडून सिडकोने नवी मुंबई शहराची पायाभरणी केली! ही तुघलकी आपदा ज्यांना स्वतःच्या उघड्या डोळ्यांनी बघावी लागली त्यांपैकी आमच्यासारख्या तेव्हाच्या गुडघ्याएवढ्या पोरांनीदेखील आज चाळीशी ओलांडली आहे. म्हणजेच सिडकोच्या ह्या अ-लोकशाही भूसंपादन प्रक्रियेचे पूर्णस्वरूप प्रकल्पग्रस्तांची जी पिढी आपल्या प्रौढावस्थेपासून पाहत आलेली आहे त्या पिढीने आता वयाची साठी ओलांडली आहे. साहजिक आहे की नवी मुंबईच्या काळ्याकुट्ट इतिहासाचे हे साक्षीदार निसर्गनियमानुसार लवकरच नामशेष होत जातील. आणि त्यांच्याबरोबरच त्यांनी पाहिलेला हा इतिहासदेखील! त्यामुळे ह्या दडपल्या गेलेल्या इतिहासाची पद्धतशीर नोंद होण्यासाठी सदर पिढीतील प्रकल्पग्रस्तांची आत्मकथने येत्या दशकभरात प्रसिद्ध होणे फार गरजेचे आहे. त्यासाठी प्रकल्पग्रस्तांची ही आत्मकथने ऑडिओ/व्हिडिओ स्वरूपात गोळा करणे, त्यांना संग्रहित करणे, त्यांचे शब्दांकन व भाषांतर करून त्यांना पुस्तकस्वरूपात प्रकाशित करणे अत्यावश्यक आहे. काळाची ही गरज ओळखून सीताराम म्हात्रे फाऊंडेशनने प्रकल्पग्रस्तांची आत्मकथने हा मौखिक इतिहासपद्धतीचा उपक्रम हाती घेतला आहे.

​

आता मौखिक इतिहासपद्धती म्हणजे काय? मौखिक इतिहास म्हणजे काय? मौखिक इतिहासाची व्याख्या मराठी विश्वकोशात खालील प्रकारे केली आहे :